گرز گاو سر: آمیزه ای از قدرت و اعتبار

گرز گاوسر یکی از معتبرترین جنگ افزارهای است که در سنت های ادبی و مذهبی ایرانی وجود دارد. گاو همواره یکی از مهمترین مولفه های اساطیر ایرانی بوده و از این رهگذر آن را در بسیاری از ابزارها و اشیای هنری مشاهده می کنیم. با دانستن اهمیت نمادین گاو جای تعجب ندارد که به عنوان یک نمونه بارز در جنگ افزارهای ایرانی هم حضور دارد.

گرز گاوسر و آیین میترا

سر گاوشکل گرز در واقع نماد قربانی کردن گاو از سوی میتراست که این کار را برای حاصلخیزی خاک و تغذیه جمعیت انجام می دهد . پرستش خورشید و ایزد ایرانی میترا از زمان های بسیار دور سازندگان سلاح ها و زره پوش ها را در انتخاب نشان های تزئینی تحت تاثیر قرار داده بود و این تاثیر پذیری حتی در دوران اسلامی هم ادامه یافت. برای نمونه، بسیاری از سپرها و کلاهخود های دوران قاجار مزین به خورشید و سمبل های چهره میترا هستند. بر اساس افسانه ها، میترا در قرن چهارده پیش از میلاد پا به زمین گذاشت و به مردم کشاورزی آموخت. او آنگاه برای حاصلخیزی زمین گاوی را کشت و خون آن را بر زمین پاشید و از گوشت آن نیز برای خوراک مردم استفاده کرد. بعد از انجام دادن این ماموریت او به بهشت بازگشت تا در آنجا به خورشید بپیوندد.

گرز گاو سر در حماسه ها و اسطوره های ایرانی

در ادامه گرز گاو سر به یک سلاح نمادین و معتبر تبدیل شد که به شاهان ایران هم نسبت داده می شدند. در اسطوره های ایرانی آمده است که فریدون گاوی که به وی شیر می داد را دوست می داشت به همین دلیل گرزی با سر گاو درست کرد و از آن در نبرد با ضحاک استفاده کرد . خیلی از پهلوانان اسطوره ای از جمله رستم، گیو، اسفندیار و گشتاسپ نیز با گرزهایی گاوسر به جنگ دیوان و موجودات خبیث رفتند. در دوران ساسانیان، شاه بهرام پنجم (بهرام گور) در نبرد با شیران درنده گرز گاو سر را به کار برد تا بتواند تاج پادشاهی را از میان آن ها گرفته و از آن خود کند

هارپر می نویسد شاهان ایران و قهرمانان شاهنامه در جنگ ها گرزهای گاو سر را به کار می بستند. در کتاب حماسی شاهنامه فردوسی، فریدون یکی از شاهان اسطوره ای ایرانی به آهنگرانش دستور داد یک گرز با سر گاو برایش بسازند تا با آن به جنگ ضحاک برود. شاهنامه شرح می دهد که چگونه ضحاک (آژی دهاک) در کابوس سه رزمنده را دید که به وی حمله بردند. جوانترین آن ها گرزی به شکل سر گاو داشت که با آن بر سرش کوبیده و آن گاه به همراه دو جوان دیگر وی را به کوه دماوند بردند. وقتی ضحاک از خواب پرید، عرقریزان و وحشتزده از طالع بینان خود خواست که خوابش را تعبیر کنند.

آنها به او گفتند کودکی متولد می شود که نامش فریدون خواهد بود. او روزی به پادشاهی رسیده و تخت پادشاهی ضحاک را واژگون کرده و وی را به بند می کشد. سربازان ضحاک در میان کودکان تازه متولد شده به جستجو پرداختند تا فریدون را بیابند. مادر فریدون برای محافظت از او، وی را به نگهبان مزرعه ای سپرد تا از فرزندش مراقبت کند. در ادامه داستان گاوی به مدت سه سال به فریدون شیر می دهد. در این میان سربازان پدر فریدون را دستگیر می کنند و مغزش را خوراک مارهای بر دوش ضحاک می کنند. سپس سربازان از محل نگهداری فریدون اطلاع می یابند. برای همین مادر فریدون خردسال را از مزرعه به کوه البرز برد که در آنجا به یک مرد پارسا بسپارد. موقعی که سربازان ضحاک به مزرعه مورد نظر رسیدند، گاو محبوب فریدون را کشتند و مزرعه را هم به آتش کشیدند

.

فریدون در هجده سالگی تصمیم گرفت از ضحاک انتقام بگیرد. در همان زمان، آهنگری موسوم به کاوه آهنگر علیه ضحاک سر بر شورش بر آورد چرا که نمی خواست فرزندش به خاطر مارهای بر دوش ضحاک کشته شود. او پیش بند خود را بر سر چوبی نصب کرد و از آن بیرقی ساخت و به فریدون پیوست. آهنگران گرز گاو سری برای فریدون ساختند. سپاه فریدون در نبرد با ضحاک پیروز شد و خود ضحاک را به زنجیر کشیدند و در دماوند زندانی کردند. گفته می شود در هنگامه ظهور سوشیانت، ضحاک زنجیرهای خود را پاره می کند و دست به نابودی مردم و ستوران می زند. از این رو اهورامزدا گرشاسپ را برمی خیزاند تا ضحاک را با گرز گاو سر خویش از بین برد

گرز گاوسر از دوران قاجار

بسیاری از متون ایرانی هم به این نوع سلاح که به وسیله شاهان و پهلوانان به کار می رفت اشاره می کنند. برخی عبارات که در توصیف گرز گاو سر به کار می رود: الف) گرز گاو چهر ، ب) گرز گاوپیکر ، ج) گرز گاورنگ ، د) گرز گاوروی ، گرزگاوسر .

گرزهای گاوسر و زردشتیبان

علاوه بر استفاده از گرز گاو سر به وسیله قهرمانان حماسه ها، این سلاح باستانی اهمیت مذهبی نیز داشت. هنوز هم در میان پارسیان هند استفاده از این نوع گرز در مراسم مذهبی رایج است. یک موبد جوان که می خواهد وظیفه مذهبی اش را پس از اتمام مراسم نبرادا کند به آتشکده رفته و یک گرز گاو سر کوچک به دست راست می گیرد و بخش هایی از اوستا را خوانده و دعا می کند بنابراین گرز گاوسر هنوز هم در میان زردشتیان و در تشریفات مربوط به آغاز به کار موبدان جوان استفاده می شود. در دوران قاجار نیز استفاده از عصای سلطنتی گاوسر رواج داشت و در آتشکده های زردشتی امروزه نیز سلاح باستانی گرز گاوسر از ابزارهای مقدس به شمار می روند. زردشتیان این گرز را “گرز جنگی فریدون” یا “گرز میترا” می خوانند که احتمالا این عنوان به نقش میترا به عنوان پاسدار عدالت اشاره دارد. گرز (کوپال) میترا در اوستا به صورت “با یک گرز با صد گره و صد لبه، به جلو حمله می کند و شخص را به زمین می زند، یک گرز ساخته شده با برنج قرمز…؛ قوی ترین سلاح، پیروزترین سلاح؛ بر ضد انگرا مینیو، که سراسر مرگ است” توصیف شده است